Joost Pollmann

Joost Pollmann (1957) organiseerde tien edities van de Stripdagen Haarlem, publiceerde meerdere essaybundels en schrijft sinds 1998 over strips voor de Volkskrant. Hij geeft in binnen- en buitenland lezingen over tekenkunst en beeldcultuur. Read more

BIBLIO + PICTO

Swarte, Joost

Boeken kunnen dodelijk zijn

Een boek, wat ís dat eigenlijk? Die vraag wordt impliciet gesteld in Biblio + Picto, waarin Joost Swarte al zijn tekeningen bijeen heeft gebracht die gaan over de papieren vergaarbak van letters, zinnen en alinea's waar wij onze bibliotheken mee vullen. Bij Swarte kan die alle mogelijke vormen aannemen. Het boek als hoofd. Het boek als vogel. Het boek als stoel, als bed, als bad. Maar bovenal: het boek als verdwijntruc, want wie leest is fysiek misschien nog wel aanwezig, maar verkeert geestelijk elders. Talloze malen heeft Swarte mensen getekend die volledig verdiept zijn in een tekst en van hun omgeving geen weet meer hebben. En dat kan aanstekelijk zijn. In 1979 maakte Swarte voor de kinderboekenbijlage van Vrij Nederland een tekening van een jongen die in de trein een spannend boek zit te lezen; de andere passagiers verdringen zich rond de jongen en verbijten zich óók van spanning, al kunnen ze van de tekst zelf geen jota lezen.
Maar het kan nog erger. 'Lezen is dodelijk' is de titel van een serie kaarten met waarschuwingsteksten die waren geïnspireerd door de anti-rookcampagne van de overheid. In twaalf persiflages gaf Swarte de gevaren weer van excessief lezen, waarbij de begeleidende teksten in zwartomlijnde kaders zijn geplaatst. "Lezen brengt u en andere rondom u ernstige schade toe." Dit staat onder een tekening van ouders die ook tijdens het koken gewoon doorlezen, en niet merken dat hun zoontje intussen aast op het vleesmes. Uitgegeven door Black Olive Press in 2005.
Biblio + Picto bevat een mooi voorwoord van Yasco Horsman, die nader ingaat op de werkwijze van Swarte. Hij vergelijkt diens voorstellingen met de emblemata uit de 16e eeuw, moralistische prenten die de lezer iets willen leren, zoals het belang van matigheid of de gevaren van haast. Maar, zegt Horsman, de emblematische ondubbelzinnigheid ontbreekt juist bij Swarte, omdat zijn tekeningen open plekken en tegenstrijdigheden bevatten, "leegtes die de lezer zelf moet invullen". Kortom, wat heel even op moralisme leek, is welbeschouwd tamelijk anarchistisch, want iedereen mag zelf uitmaken wat het ware en het goede is in de parodieën van Swarte.
Horsman schrijft ook dat Swartes tekenwerk met zijn "heldere lijnen en schematische afbeeldingen" veel verwantschap met het pictogram vertoont. Het is dan ook geen toeval dat de laatste dertig bladzijden van het boek, die samen het lichtgrijze Picto-deel vormen, zijn gewijd aan de bijna abstracte beeldmerken die Swarte in de loop der jaren voor allerlei doeleinden heeft bedacht. Een hoogtepunt in die categorie is het grote tapijt dat hij in 2008 ontwierp voor de Gravenzaal van het Haarlemse stadhuis en dat in 61 iconen op de meest compacte wijze de geschiedenis van de stad vertelt. Pictogram nummer 55 toont een zwemmende walvis. In de bijbehorende legenda valt daarover te lezen: "Walvis zonder kaak, de kaak hangt in de Gravenzaal." Dat komt niet uit de dikke duim van Joost Swarte, het enorme bot hangt er echt.

Biblio + Picto, Joost Swarte, Scratch Books, € 30, 4 sterren.
Tot eind oktober is in het Prentenkabinet van Teylers Museum in Haarlem werk van Joost Swarte te zien rond het thema boeken.

published: 5 July 2022